Chủ nghĩa tư bản độc quyền là gì? Nguyên nhân, Đặc điểm, Bản chất và Ý nghĩa

Đặc điểm chủ nghĩa tư bản độc quyền là gì? Nguyên nhân nào dẫn đến sự xuất hiện của chủ nghĩa tư bản độc quyền? Đặc điểm, bản chất và ý nghĩa của chủ nghĩa tư bản độc quyền như nào? Hãy đi tìm lời giải đáp cho những thắc mắc trên qua bài viết sau đây của DINHNGHIA.COM.VN nhé.

Nguyên nhân xuất hiện chủ nghĩa tư bản độc quyền

• Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, sự chuyển biến từ chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh thành chủ nghĩa tư bản độc quyền là nguyên nhân chính cho sự ra đời của chủ nghĩa tư bản độc quyền.
• Bằng sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật lực lượng sản xuất phát triển, quá trình tích tụ và tập trung sản xuất được đẩy mạnh, có xí nghiệp có quy mô lớn được hình thành
• Vào cuối thế kỷ XIX, xuất hiện các thành tựu khoa học kỹ thuật như lò luyện kim, phát hiện ra hóa chất mới như thuốc nhuộm, H2SO4,…máy móc ra đời, công nghệ hơi nước được phát triển, giao thông vận tải có những bước tiến vượt bậc điển hình như đường sắt.
• Với những thành tựu khoa học này, đã làm xuất hiện ngành sản xuất mới đòi hỏi những xí nghiệp phải có quy mô lớn; đồng thời, nó dẫn đến tăng năng suất lao động, khả năng tích lũy tư bản và thúc đẩy phát triển sản xuất lớn.
• Trong điều kiện khoa học kỹ thuật ngày càng phát triển dẫn đến sự tác động mạnh mẽ của các quy luật kinh tế của chủ nghĩa tư bản (quy luật giá trị thặng dư, quy luật tích lũy …). Điều này dẫn đến sự biến đổi  cơ cấu kinh tế của chủ nghĩa tư bản theo hướng tập trung sản xuất quy mô lớn.
• Để thắng thế trong cạnh tranh, các nhà tư bản phải tích cực cải tiến khoa học kỹ thuật, tăng quy mô tích lũy. Đồng thời, cạnh tranh gay gắt dẫn đến các tư bản nhỏ và vừa bị phá sản, các nhà tư bản lớn ngày càng phát tài, quy mô sản xuất ngày càng lớn.
• Khủng hoảng kinh tế năm 1873  đã làm phá sản hàng loạt xí nghiệp vừa và nhỏ, bên cạnh đó thúc đẩy quá trình tích tụ và tập trung tư bản diễn ra nhanh chóng.
• Hệ thống tín dụng tư bản chủ nghĩa phát triển đã trở thành đòn bẩy thúc đẩy tập trung sản xuất, đặc biệt là việc hình thành các công ty cổ phần đã tạo tiền đề cho sự ra đời của các tổ chức độc quyền.

Đặc điểm cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền

V.I.Lênin bằng việc vận dụng sáng tạo những nguyên lý của chủ nghĩa Mác vào điều kiện lịch sử mới của thế giới đã chứng minh rằng: chủ nghĩa tư bản đã chuyển sang chủ nghĩa tư bản độc quyền, đồng thời Người cũng chỉ ra 5 đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền.

Tập trung sản xuất và các tổ chức độc quyền

• Trong những năm 1900, các xí nghiệp lớn ở Pháp, Mỹ, Anh chỉ chiếm khoảng 1% tổng số xí nghiệp nhưng chiếm hơn 3/4 tổng số máy hơi nước và điện lực, số lượng công nhân và tổng số sản phẩm được làm ra chiếm gần một nửa so với toàn thế giới.
• Do có một số ít xí nghiệp lớn dễ dàng thỏa thuận với nhau; mặt khác, các doanh nghiệp có quy mô lớn, trình độ kỹ thuật cao nên cạnh tranh rất gay gắt, khó đánh bại nhau nên đã dẫn đến việc các xí nghiệp này thỏa hiệp với nhau để nắm độc quyền.
• Như vậy, tổ chức độc quyền là sự liên minh giữa các nhà tư bản lớn để tập trung vào tay mình phần lớn việc sản xuất hoặc tiêu thụ một số loại hàng hóa nào đó nhằm thu lại lợi nhuận độc quyền cao.
• Các loại liên kết giữa các tổ chức độc quyền là: liên kết ngang (các doanh nghiệp trong cùng một ngành) và liên kết dọc (các doanh nghiệp ở nhiều ngành khác nhau).

Tư bản tài chính và đầu sỏ tài chính

• Sản xuất công nghiệp ở mức độ tích tụ cao, các ngân hàng nhỏ và vừa không đủ tiền lực và uy tín để phục vụ yêu cầu của các xí nghiệp lớn; vì vậy, các tổ chức độc quyền công nghiệp đã tìm đến các ngân hàng lớn hơn phù hợp với điều kiện của mình.
• Trước sự khốc liệt của cạnh tranh, các nhân hàng nhỏ phải chấm dứt hoạt động hoặc sáp nhập vào ngân hàng lớn. Điều này, đã dẫn đến sự ra đời của các tổ chức độc quyền ngân hàng.

Hệ quả của tổ chức độc quyền ngân hàng:

• Làm thay đổi quan hệ giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp, ngân hàng nắm được hầu hết tư bản tiền tệ của xã hội nên khống chế mọi hoạt động của nền kinh tế xã hội tư bản.
• Các tổ chức độc quyền tham gia vào ngân hàng bằng cách mua cổ phần để chi phối hoạt động của ngân hàng. Điều này đã nảy sinh ra thứ tư bản mới là tư bản tài chính.
• Sự phát triển của tư bản tài chính đã dẫn đến sự hình thành một nhóm nhỏ độc quyền chi phối toàn bộ đời sống kinh tế và chính trị của toàn xã hội gọi là bọn đầu sỏ tài chính.

Xuất khẩu tư bản

• Xuất khẩu tư bản là việc xuất khẩu giá trị ra nước ngoài (đầu tư tư bản ra nước ngoài) nhằm chiếm đoạt giá trị thặng dư và các nguồn lợi nhuận khác ở các nước nhập khẩu tư bản.
• Xét về hình thức đầu tư, xuất khẩu tư bản gồm: đầu tư trực tiếp và đầu tư gián tiếp.
• Xét về chủ sở hữu, xuất khẩu tư bản gồm: xuất khẩu tư bản tư nhân và xuất khẩu tư bản nhà nước.
• Việc xuất khẩu tư bản là sự mở rộng quan hệ sản xuất tư bản ra nước ngoài, đó là công cụ chủ yếu để bành trướng sự thống của tư bản tài chính trên phạm vi toàn thế giới.

Các tổ chức độc quyền và sự phân chia thế giới về kinh tế

• Quá trình tích tụ và tập trung khi tư bản phát triển, việc xuất khẩu tư bản tăng lên dẫn đến sự phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa của các tổ chức tư bản độc quyền và do đó đã hình thành nên các tổ chức độc quyền quốc tế.
• Sự đụng độ giữa các tổ chức tư bản độc quyền quốc tế, các cuộc cạnh tranh khốc liệt đã dẫn đến việc các tổ chức này thỏa hiệp với nhau bằng việc ký kết các hiệp định nhằm củng cố địa vị độc quyền của tổ chức trong lĩnh vực và thị trường nhất định. Từ đó, các liên minh độc quyền quốc tế được hình thành dưới dạng cácten, xanhđica, tờrớt quốc tế…

Các cường quốc đế quốc và sự phân chia thế giới về lãnh thổ

• Để tìm kiếm nguồn nguyên liệu và thị trường thường xuyên, các cường quốc đế quốc tư bản ra sức xâm chiếm thuộc địa để đảm bảo mục đích về kinh tế, quân sự, chính trị.
• Các đế quốc xâm lược như: Anh, Nga, Pháp, Đức, Mỹ, Nhật,… Trong đó, đế quốc Anh chiếm được nhiều thuộc địa nhất, sau đó đến Nga và Pháp.
• Sự phát triển và phân chia lãnh thổ không đều của chủ nghĩa tư bản đã dẫn đến các cuộc đấu tranh đòi phân chia trật tự thế giới. Đây là nguyên nhân dẫn đến thế chiến thứ nhất 1914 – 1918 và thế chiến thứ 2 1939 -1945…

Chủ nghĩa tư bản độc quyền và quy luật giá trị thặng dư

Sự vận động nội tại của chủ nghĩa tư bản dẫn đến sự hình thành của các tổ chức độc quyền. Độc quyền là sự tiếp tục mở rộng, phát triển những xu thế của chủ nghĩa tư bản và của nền sản xuất hàng hoá làm cho các quy luật kinh tế của nền sản xuất hàng hoá và của chủ nghĩa tư bản có những biểu hiện mới.

Quan hệ giữa độc quyền và cạnh tranh

Độc quyền phát từ cạnh tranh tự do và đối lập với cạnh tranh tự do. Nhưng sự xuất hiện của độc quyền không khiến cạnh tranh bị thủ tiêu, trái lại nó còn làm cho cạnh tranh trở nên đa dạng và có sức phá hoại to lớn hơn.

Trong giai đoạn đế quốc chủ nghĩa,  cạnh tranh không chỉ tồn tại giữa những người sản xuất nhỏ, giữa những nhà tư bản vừa và nhỏ mà còn có thêm các loại cạnh tranh sau:

• Cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền và các xí nghiệp ngoài độc quyền.
• Sự cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với nhau.
• Cạnh tranh ngay từ trong nội bộ các tổ chức độc quyền.

Biểu hiện hoạt động của quy luật giá trị thặng dư

Trong giai đoạn tư bản độc quyền, quy luật giá trị và quy luật giá trị thặng dư được biểu hiện trên nhiều khía cạnh. Trong giai đoạn chủ nghĩa tự do cạnh tranh, quy luật giá trị được biểu hiện thành quy luật giá cả sản xuất.

Trong giai đoạn đế quốc chủ nghĩa quy luật giá trị biểu hiện thông quy luật giá cả độc quyền, lợi nhuận độc quyền cao là hình thức biểu hiện của quy luật giá trị thặng dư trong giai đoạn này.

Nguồn gốc của lợi nhuận độc quyền cao:

• Lao động không công ở các xí nghiệp độc quyền
• Giá trị thặng dư của các nhà tư bản vừa và nhỏ mất đi trong cuộc cạnh tranh
• Lao động thặng dư và lao động tất yếu của nhân dân lao động, người sản xuất nhỏ lẻ ở các nước tư bản và thuộc địa

Như vậy, trong giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, sự biểu hiện của quy luật giá trị thặng dư thành quy luật lợi nhuận độc quyền cao là sự phản ánh quan hệ thống trị và bóc lột của tư bản độc quyền trong các ngành kinh tế của xã hội tư bản và trên toàn thế giới.

Xem thêm:

• Chủ nghĩa phát xít là gì? Định nghĩa, Đặc điểm và Nguyên nhân ra đời
• Xã hội phong kiến là gì? Sự hình thành, Phát triển của xã hội phong kiến
• Cách mạng công nghiệp ở châu Âu – Lịch sử 10 Bài 32

Trên đây là tổng quát về sự xuất hiện cũng như bản chất, đặc điểm và ý nghĩa của chủ nghĩa tư bản độc quyền, hy vọng sẽ là những thông tin quan trọng để các bạn hiểu rõ hơn về chuyên đề này. Nếu có thắc mắc gì liên quan đến nội dung bài viết chủ nghĩa tư bản độc quyền, hãy để lại câu hỏi để DINHNGHIA.VN giải đáp trong thời gian sớm nhất. Chúc bạn học tập và ôn thi hiệu quả.